Początki audytu wewnętrznego sięgają aż 3500 roku przed naszą erą. Te udokumentowane sięgają starożytności, a w szczególności krajów Europy Południowej i Afryki Północnej (w basenie Morza Śródziemnego). Zadania audytu wewnętrznego w tych czasach różniły się od zadań audytu współczesnego i polegały jedynie na formalno-rachunkowym sprawdzaniu zapisów księgowych.

W dokumentach z czasów cywilizacji Mezopotamii występują drobne znaki obok kwot przeprowadzanych transakcji. Kropki lub ptaszki oznaczają specyficzny system kontrolny. Jeden urzędnik przygotowywał podsumowanie transakcji, a inny weryfikował jego wyliczenia. Kontrole wewnętrzne system weryfikacji i zasada podziału obowiązków, prawdopodobnie pochodzą już z tego okresu.[1] Podobne oznaki wykryto na dokumentach egipskich, chińskich, perskich i żydowskich.

Egipcjanie wymagali na przykład oddzielnego potwierdzenia ilości dostarczanego do spichlerza zboża, poświadczenia na rachunku oraz obecności świadka.

Grecy przestrzegali konieczności kontroli finansów. Wprowadzili relatywnie zaawansowany system kontroli swoich operacji finansowych, oparty na przyznanych uprawnieniach oraz niezależnej weryfikacji zapisanych danych.[2] Na stanowiskach rejestratorów woleli niewolników niż ludzi wolnych. Uważali tortury za pewniejszy sposób pozyskiwania informacji, niż przesłuchanie wolnego człowieka pod przysięgą.[3]

Rzymianie mieli wprawdzie wiedzę na temat rachunkowości, ale ze względu na uwarunkowania polityczne, nie byli w stanie stworzyć instytucji audytorskiej. Urzędy skarbu zarządzające finansami publicznymi zatrudniały urzędników, którzy pod przysięgą zobowiązani byli do wiernego strzeżenia majątku państwa. Kasy państwowe były zdecentralizowane, nie było centralnej instytucji w postaci izby rachunkowej Starożytny Rzym wyznawał metodę „przesłuchiwania rachunków”. Jeden urzędnik porównywał swoje dokumenty z dokumentami drugiego urzędnika. Taka weryfikacja miała zapobiegać defraudacji pieniędzy przez osoby odpowiadające za fundusze. Od „przesłuchiwania rachunków” pochodzi wyraz „audyt” (łac. auditus – przesłuchanie). Quaestors (ci, którzy słuchają) kontrolowali rachunki gubernatorów prowincji sprawdzając, czy nie dokonano oszustw lub nie zużyto funduszy w niewłaściwy sposób.

Pojęcie „audyt” jest związane z jawnym prezentowaniem kont danej organizacji przez publiczne ich czytanie donośnym głosem. Audytorem była osoba z publiczności, która miała za zadanie uważnie słuchać w czasie czytania kont, aby później wyrazić niezależną opinię. [4] W tamtych czasach podstawowym celem audytu było „weryfikowanie uczciwości osób odpowiadających za sprawy fiskalne”[5] Audytorzy wyznaczani lub wybierani byli przez ogół społeczności. Ówczesny audyt polegał na „przesłuchiwaniu rachunków”, ponieważ tylko nieliczni potrafili czytać i pisać.

Od XVI do XVIII wieku audyt koncentrował się na wykrywaniu i zapobieganiu nadużyciom. Przeprowadzono szczegółowe kontrole, a każdą transakcję śledzono z poziomu potwierdzających ją dokumentów źródłowych. W tamtym okresie audytorzy musieli być nie tylko kompetentni i biegli w wykrywaniu nadużyć, błędów i oszustw, ale wymagano także, aby posiadali umiejętności w zakresie księgowości.[6]

Audyt wewnętrzny znany obecnie rozpoczął się w okresie rewolucji przemysłowej w Anglii. Organizacje wynajmowały księgowych do kontroli swoich dokumentów finansowych. Było to coś więcej niż „przesłuchanie”. Zamiast ustnej weryfikacji, audyt polegał na kontrolowaniu zgodności zapisów w księgach rachunkowych z dokumentacja źródłową. Audyt wewnętrzny przekroczył ocean i dotarł do Stanów Zjednoczonych w XIX wieku wraz z brytyjskimi inwestycjami. Bogaci Anglicy inwestowali znaczne kapitały w amerykańskich przedsiębiorstwach, lecz żądali niezależnej kontroli swoich inwestycji. Angielscy audytorzy przekazali więc metody i procedury, które Amerykanie dostosowali do swoich potrzeb. Audyt wewnętrzny służył bankierom, którzy nie ufali nadmiernie optymistycznym bilansom i potrzebowali niezależnej i wiarygodnej weryfikacji.[7]

Nowoczesny audyt wewnętrzny powstał w XX wieku. Po I wojnie światowej rozwinęła się gospodarka Stanów Zjednoczonych. Wiele spółek publikowało audytowane sprawozdania finansowe, chociaż nie miały takiego obowiązku. Największą obecnie międzynarodową organizacją zrzeszającą audytorów wewnętrznych, Instytut Audytorów Wewnętrznych (ang. The Institute of Internal Auditors w skrócie IIA), założono w 1941 roku. Ich celem była profesjonalizacja audytu wewnętrznego jako odrębnej dyscypliny. W ciągu kilku lat od powstania instytut poczynił olbrzymie postępy i ugruntował swoją pozycję, promując interesy zawodowe audytorów wewnętrznych, inicjując wiele konferencji integracyjnych oraz spotkań publicznych. Ciągły rozwój audytu wewnętrznego można uznać za skutek rosnącej złożoności gospodarki i finansów publicznych.[8]

Audytorzy wewnętrzni początkowo byli odpowiedzialni głównie za sprawdzanie poprawności danych finansowych organizacji stopniowo rozszerzyli swoją działalność na ocenę wszystkich aspektów działalności organizacji i uzyskali pozycję równą audytorom zewnętrznym. Byli pod wpływem audytorów zewnętrznych, którzy zainteresowaniu głównie audytem finansowym oczekiwali od audytorów wewnętrznych takich samych audytów. Mieli niewielki prestiż i pozycję.

W XX wieku orientacja audytu została zmieniona z rachunkowo-księgowej na biznesowo-zarządczą. Wiąże się to z rosnącym poziomem złożoności działalności gospodarczej organizacji oraz coraz bardziej ograniczoną możliwością kierowania bezpośredniego ich działalności.

Współczesny audytor wewnętrzny próbuje nie tylko wykryć nadużycia i badać dokumenty finansowe jednostki, ale ustala także odpowiedzi na pytanie, czy plany i działania jednostki zostały zrealizowane ekonomicznie, efektywnie i sprawnie. Dodatkowo audytor wewnętrzny stwierdza czy ustalone przez kadrę kierowniczą cele jednostki zostały osiągnięte. [9] Współczesny audytor wewnętrzny ma kodeks etyki i legitymuje się tytułem dyplomowanego audytora wewnętrznego.

Audyt wewnętrzny stale ewoluuje. Przegląd definicji audytu wewnętrznego, zawartych w różnych oświadczeniach o obowiązkach audytorów wewnętrznych, ujawnia ważne zmiany, jakie zachodziły w nim na przestrzeni niemal sześciu dekad XX wieku.

Genezę audytu wewnętrznego w zarysie przedstawiono w tabeli 2.1.

Tabela 2.1. Audyt wewnętrzny na przestrzeni wieków –

Tabela 2 2 Źródło opracowane  na podstawie K. Winiarska „Audyt wewnętrzny 2008” ,wyd. Difin, Warszawa 2008, s.14

Pomimo, iż audyt wewnętrzny na świecie ma wielowiekową tradycję w Polsce pojawił się dopiero w XXI wieku wraz z intensyfikacją przygotowań Polski do członkostwa w strukturach Unii Europejskiej. Stąd też można wskazać dwa zasadnicze etapy funkcjonowania rozwiązań w zakresie audytu wewnętrznego w Polsce po 1990 roku. Pierwszy okres to, to okres powołania instytucji audytu wewnętrznego w 2001 roku ustawą z 27 lipca 2001 roku o zmianie ustawy o finansach publicznych, ustawy o trybie pracy Rady Ministrów, o zakresie działania ministrów, ustawy o działach administracji rządowej i ustawy o służbie cywilnej. Audyt określony ustawowo został wprowadzony od 1 stycznia 2002 roku ustawą o finansach publicznych. Wskazane przepisy prawa obowiązywały do momentu wejścia w życie ustawy z 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych, kiedy pojawiła się znowelizowana wersja przepisów dotyczących audytu wewnętrznego.

[1] L.B Sawyer , The Practice of Modern Internal Auditing” wyd.II, Altamonte Springs 1981, s.3

[2] K. Winiarska, op. cit s.10

[3] A. Piaszczyk, Audyt wewnętrzny, wyd. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2004, s.39

[4] „Audyt i diagnostyka firmy” J. Stępniewski, Wydawnictwo AE, Wrocław 2001, s.13

[5] „Audyt wewnętrzny 2008”, Kazimiera Winiarska wyd. Difin, Warszawa 2008, s.11

[6] Ibidem.

[7] Ibidem.

[8] Ibidem.

[9] Kazimiera Winiarska „Teoretyczne i praktyczne aspekty audytu wewnętrznego”