Pojęcie kontroli może być bardzo różnie definiowane i ujmowane. Należy pamiętać, że nie jest ona nigdy pojęciem abstrakcyjnym. Zawsze funkcjonuje w określonym układzie i zależna jest od zmian w nim zachodzących. Na kontrolę ogromny wpływ wywiera m.in. organizacja i sposoby działania aparatu państwowego, ale obok tego można wymienić wiele innych czynników, które określają każdorazowy rodzaj i charakter kontroli.[1]
W tym najbardziej ogólnym zakresie kontrolą określamy proces oceny, porównywanie stanu faktycznego ze stanem wymaganym (wzorcem). Przy czym pod pojęciem wzorców rozumiemy zarówno normy regulujące daną działalność, jak i różnego rodzaju wyznaczniki, stanowiące punkt odniesienia przy ocenie badanych zjawisk. Mogą to być dane planowe, informacje dotyczące wykonania w okresie poprzednim, stanowiące bazę porównawczą, dane średnie okresu jaki został przyjęty do analizy itd. W przypadku braku tego rodzaju wzorców za punkt odniesienia w ocenach kontrolnych mogą również posłużyć określone doświadczenia i wyniki innych jednostek, zbliżonych charakterem i rodzajem działalności do jednostek objętych kontrolą i ewentualnie szereg innych parametrów przyjętych za stan postulowany, na przykład w oparciu o wymogi nauki w tej dziedzinie, opinie rzeczoznawców.[2]
W kontynentalnej części Europy pod pojęciem „kontrola” najczęściej rozumie się obserwowanie, ustalanie czy wykrywanie stanu faktycznego, porównywanie rzeczywistości z zamierzeniami i sygnalizowanie kompetentnym jednostkom o dokonanych spostrzeżeniach. W tym ujęciu kontroli nie mieści się możliwość podejmowania wobec kontrolowanego żadnych władczych działań. W opracowaniach współczesnych prezentowany jest pogląd, iż punktem wyjścia w określeniu czym jest kontrola są dwa podstawowe elementy działalności ludzkiej: wyznaczenia i wykonania. Ujmowanie, porównywanie i wyjaśnianie stosunków między nimi stanowi o istocie kontroli. Wyznaczenia określają, decydują i tworzą obraz stanu, którego osiągnięcie jest konieczne, pożądane, uznane za obowiązujące, wartościowe, cenne, potrzebne i przydatne. Będąc wzorcami działalności rzeczywistej, wyznaczenia stanowią zarazem kryterium tej oceny. Z kolei wykonania to faktyczne działanie poszczególnych osób lub zespołów, które może stanowić całkowitą lub częściową realizację wyznaczeń, albo też może być częściowo lub całkowicie niezgodne z wyznaczeniami dotyczącymi tej działalności, w której ma miejsce proces lub akt konkretnego działania.[3]
Kontrola to ogół czynności polegających na sprawdzeniu stanu faktycznego lub inaczej to zespół czynności podjętych na polecenie uprawnionego organu, polegających na zbadaniu i ocenie zgodności kontrolowanego podmiotu z przepisami prawa. Kontrola może być także inspekcją, lustracją, wizytacją.
Kontrola to:
-badanie stanu istniejącego ze stanem postulowanym;
-ustalanie zasięgu i przyczyn rozbieżności, porównywanie tego, co jest z tym co powinno być, ustalanie czy przewidywany stan został urzeczywistniony;
-przekazywanie wyników tego ustalenia i dyspozycji zarówno podmiotowi kontrolowanemu jak i podmiotowi organizacyjnie zwierzchniemu
Kontrola jest działaniem, którego naczelnym celem jest regulowanie i korygowanie wszelkich czynności dla zapewnienia ich sprawności i skuteczności. Bez sprawdzenia i regulowania procesów pracy nie można mieć pewności, że doprowadzą one do osiągnięcia zamierzonego celu, czyli będą sprawne i skuteczne.
Celem bezpośrednim kontroli jest dostarczenie podmiotom odpowiedzialnym za kierownictwo informacji o badanym zjawisku. Osiągnięcie tego celu leży bowiem w bezpośrednim zasięgu funkcji kontrolnej W zależności od sposobu wykorzystania uzyskanych w wyniku kontroli informacji można osiągnąć dalsze cele.
Kontrolę można traktować w dwojakim sensie: jako funkcję lub tego jako pewnego rodzaju system organizacyjny. Na potrzeby pracy odniosę się przede wszystkim do funkcjonalnej treści pojęcia kontroli. Organizacyjnie ujmowana kontrola sprowadza się do przedstawienia obrazu instytucji i jednostek organizacyjnych biorących udział w wykonywaniu kontroli jako funkcji. Kontrola w znaczeni organizacyjnym to całokształt instytucji (podmiotów) sprawujących funkcję kontroli.
[1] J. Szymanek, O kontroli państwowej teoretycznie, Kontrola Państwowa nr 5/2006, s.18
[2] A. Piaszczyk, Audyt wewnętrzny, wyd. Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2004 s.20
[3] E. Ruśkowski, Finanse publiczne – komentarz praktyczny,